Gradu bat. Hutsala dirudien gradua eta, aldi berean, komunitate zientifiko osoa eta gizartearen zati gero eta haundiagoa beldurrak airean jarri duen gradua. Batez ere, hamarkadetan zehar ohartarazitako berotzearen aurrean hartutako neurri hutsalak –horiek bai hutsalak– kontuan hartuta. Izan ere, lehen gradu horrek baino, ondoren etorriko diren graduek sorrarazten dute benetako ikara: ekosistemen suntsitzea, espezieen desagertze masiboak, itsas mailaren igoera, uholde eta bero olde bortitzak, etab. luze eta katastrofikoa. Are gehiago, gradu erdi batek ere sekulako eragina izan dezake sistema klimatikoan. Izan ere, inflexio puntu klimatikoak (ingelesez: climate tipping points) gainditzea ekar lezake gradu erdi bateko igoerak, eta bat-bateko aldaketa bortitz eta itzulezinak eragin[1].
Erabateko hondamendia saihestuz (ez arriskurik gabe, jakina), “berotzea 2 °C-ko mugaren oso azpitik utzi, eta, ahal den neurrian, muga hori 1,5 °C-ra murriztu ahal izateko” NEG isurien murrizketa adostu zen 2015ean Parisko akordioaren bidez. Murrizketa horiek bete ahal izateko, energia sektoreak berebiziko garrantzia izango du, mundu mailan izaten diren isuri guztien % 70 baino gehiagoren erantzule baita.
Energia sektorearen trantsizioa beharrezkoa bezain konplexua da, ordea, gure bizitzako eremu ia guztietan eragiten baitu: sakelan daramagun telefonoa kargatzean, eguneroko otorduak prestatzean, gauez etxera bueltatzeko faroletako argietan, lanera joateko erabiltzen dugun garraiobidean, neguko gau hotzetan etxeak epeltzean edo asteburuko marianitoaren izotzean. Energia mota ezberdinekin –izan energia elektriko edo termikoa– erabateko menpekotasuna duen gizarte batean bizi baikara, erabat barneratuta ditugun ekintza askotan dagoen energia kontsumoaz ohartu ere egin gabe: etengailu bat zanpatzen dugun bakoitzean bonbilla bateko argia piztea hain da naturala, argi hori pizteko beharrezko prozesuan zein prozesu horrek dakartzan ondorioetan ez dugu erreparatzen. Izan ere, hain da akzio hutsala bonbilla bat piztea!
Trantsizio energetikoaren erronka sekulakoa da, gauza asko eta oso azkar aldatu behar ditugulako: asko energia berriztagarriek ozta-ozta gainditzen dutelako energia kontsumo osoaren % 10 eta azkar 10 urteko epean NEG isuriak nabarmen murriztu beharko ditugulako 2 °C-ko muga ez gainditzeko. Soluzio teknologikoak behar-beharrezko izango ditugu, baina teknologiak soilik ez gaitu egoera larri honetatik aterako eta gizarteren inplikazioa ere ezinbestekoa izango da. Hori dela eta, komunitate zientifikoak energia trantsizioa hiru ekintza nagusitan banatzen du, energiaren piramidean ekintza horien lehentasuna adieraziz:
Piramide horren oinarrian, lehen mailan, kokatzen da energia kontsumoaren murrizketa. Azken urteetako joerak energia kontsumoaren hazkunde nabarmena erakusten badu ere (batez ere Asiaren hazkundea dela medio), Energiaren Agentzia Internazionalak aurten argitaratutako txostenean energia kontsumoa 2030 aurretik % 17 murriztuko dela aurreikusten du, betiere karbono neutraltasuna 2050. urterako lortu ahal izateko akzioak martxan jartzen badira[2]. Horretarako, ezinbestekotzat jotzen ditu, besteak beste, mendebaldeko gizartearen ohitura aldaketa sakonak.
Badira, ordea, bestelako aurreikuspenak ere. Horiek energia berriztagarrien hedapen masibo hutsean oinarritutako estrategiak proposatzen dituzte, baina zientzialariek sarri frogatu dute estrategia horiek ez direla bideragarriak[3]. Alde batetik, berriztagarrien hedapen hutsak ez lituzke NEG isuriak behar bezain azkar murriztuko; bestetik, hedapen masibo horretarako beharrezko lehengaiak mugatuak dira[4]. Hori dela eta, ondorioztatu da NEG isurien murrizketa azkar eta esanguratsua helburu murriztaile absolutuekin soilik lor daitekeela, hau da, lehengaien, energiaren eta isurien murrizketak bateratuz[5]. Horrek ez du esan nahi, ordea, leize zuloetara itzuli beharko dugunik. Hainbat ikerketak erakutsi dute egungoa baino energia kontsumo dezente baxuagoarekin ere bizitza duinak izatea oso posible dela, biztanleria hazkundea ere kontuan hartuta[6].
Piramidearen bigarren mailan, lehentasunen eskalan bigarren postuan, beraz, energia efizientziaren hobekuntza kokatzen da. Energia sistema ideal batean, erabiltzaileon eskaria hornitzeko behar den energia soilik sortu beharko litzateke. Gure energia sisteman, ordea, energia galera handiak izaten dira sistemaren puntu ezberdinetan. Alde batetik, elektrizitatea iturri fosiletatik sortzen den edozein zentraletan, erregai fosil gisa (gasa ala ikatza) sartzen den energiaren % 40a galtzen da gutxienez, eta galera horiek % 60tik gorakoak ere izan daitezke. Horrez gain, energia sorkuntzarako zentral horiek kontsumo puntuetatik urrun kokatu ohi direnez, sortutako energia hori herritarrengana eramatean beste % 10 inguru galdu ohi da. Beraz, asko jota, erregai fosilek daukaten gaitasun energetikoaren erdia da benetan aprobetxatzen dena.
Erregai fosilezko zentralak energia berriztagarriekin ordezkatzean, aurreikuspen optimistenek diote galerak % 42 murriztu daitezkeela[7], baina historian begiratu besterik ez dago teknologia berri eta efizienteagoek izan duten eraginaz ohartzeko: efizientzia handituz joan den heinean, energia kontsumoa ere handitu egin da azken 200 urteetan, energia horren eskuragarritasun handiagoagatik; Jevonsen paradoxa edo errebote efektua bezala ezagutzen den fenomenoa[8].
Azkenik, piramidearen puntan kokatu ohi da sektorearen elektrifikazioa eta energia berriztagarrien hedapena, hau da, energia iturri fosilak NEG isuri baxuko iturriekin ordezkatzea. NEG isuri baxuko iturrien artean energia nuklearra ere aipatzen da sarri, baina energia nuklearrak baditu energia berriztagarriek ez dituzten muga eta desabantaila garrantzitsuak. Energia nuklearra aipatzean istripuen zein erasoen arriskua eta hondakinen arazoa aipatzen dira, baina badira beste bi aspektu esanguratsu: ikuspuntu ekonomizista huts batetik, azken generazioko zentral nuklear baten kostua zentral fotovoltaiko edo haize energia parke batena baino ia 4 aldiz altuagoa da; bi iturri berriztagarri horiek dira, gaur egun, zentral berri bat eraikitzeko iturri merkeenak[9]. Bestalde, zentral nuklear berrien eraikuntzek atzerapen eta gainkostu handiak izaten dituzte (ia 20 urte eta aurreikusitakoaren kostua bikoiztu proiektatzetik martxan jartzera arteko epean)[10], eta trantsizio azkarra galarazten dute.
Energia berriztagarrien hedapena ez da arazo teknologiko hutsa, ordea. Energia berriztagarrien hedapen maila eta hedapen hori egin beharreko abiadura kontuan izanda, ezinbestekoa baita teknologia berriak garatzea, teknologia berri horiek ekonomikoki lehiakorrak izatea eta teknologia horien onarpen sozial zabala izatea. Lehen bi aspektuak oso garbi ikusten dira, baina hirugarrenak berebiziko garrantzia du gaur egungo testuinguruan.
Azken bi hamarkadetan energia berriztagarrien proiektu askok atzerapenak izan dituzte edo bertan behera geratu dira NIMBY (ingelesezko Not In My Back Yard) edo SPAN (gaztelaniazko Si, Pero Aquí No) fenomenoen ondorioz. Kasu askotan, energia berriztagarrien azpiegiturak beharrezkotzat jotzen dituzte, baina azpiegituren kokapena edo kudeaketa eredua kritikatzen duten mugimendu lokalak sortzen dira, azpiegitura konkretu bati oposizioa egiteko. Horrelako egoerak saihesteko, ezinbestekoa da azpiegitura energetikoak ezarriko diren zonaldeetako komunitateekin hartu-eman estua izan eta parte hartzeko prozesuak proiektuaren hasieratik martxan jartzea. Izan ere, herritarrei parte hartzeko eta proiektu eredua erabakitzeko aukera emateak proiektuaren onarpen soziala zabaltzea ahalbideratu ohi du[11]. Gainera, energia berriztagarrien hedapenak energia kontsumitzaileen profil pasiboa iraultzea ekarriko du, kontsumitzaile huts izatetik produktore eta kontsumitzaile izatera pasaz, prosumitzaile, alegia. Horrela, herritarrak kontsumituko duen energiaren zati baten ekoizle izatera pasako dira, eta sare elektrikoaren partaide aktibo bihurtuko dira.
Energiaren sektoreak transformazio sakona eta azkarra izango du. Ondorioz, orain arte herritarrengandik urrun eta ezkutuan egon den sektoreak hurrengo urteetan gizartearen parte hartze zuzena beharko du. Ikatz eta gas zentral termikoetako keak haize errotez eta eguzki panelez ordezkatzea, ordea, ez da bide erraza izango. Hego Euskal Herrian, adibidez, gaurko kontsumoa erdira murriztuta ere, egun daukagun energia berriztagarrien potentzia instalatua 5 aldiz biderkatu beharko genuke, eta orain arte ezohikoak izan diren teknologiak, instalazioen eskalak, jabetza ereduak eta kokaguneak esploratu beharko ditugu. Eta hori guztia hurrengo urte gutxitan, NEG isuriak murriztu eta duintasunez bizi ahal izateko mundu bat mantendu nahi badugu, behintzat.
Datuen jatorria
Elikagaien industria: https://ourworldindata.org/environmental-impacts-of-food
NEG isuriak: https://ourworldindata.org/co2-and-other-greenhouse-gas-emissions
Energia: https://ourworldindata.org/safest-sources-of-energy
Energia berriztagarriak: https://ourworldindata.org/renewable-energy
[1] Timothy M. Lenton, Johan Rockström, Owen Gaffney, Stefan Rahmstorf, Katherine Richardson, Will Steffen eta Hans Joachim Schellnhuber (2019). Climate tipping points — too risky to bet against. Nature, 575, 592-596. or.
[2] International Energy Agency (2020). World Energy Outlook 2020.
[3] Jason Hickel & Giorgos Kallis (2020) Is Green Growth Possible?, New Political Economy, 25:4, 469-486.
[4] Sonter, L.J., Dade, M.C., Watson, J.E.M. et al. Renewable energy production will exacerbate mining threats to biodiversity. Nat Commun 11, 4174 (2020).
[5] Helmut Haberl et al (2020) A systematic review of the evidence on decoupling of GDP, resource use and GHG emissions, part II: synthesizing the insights. Environ. Res. Lett. 15 065003
[6] Joel Millward-Hopkins, Julia K. Steinberger, Narasimha D. Rao, Yannick Oswalda (2020) Providing decent living with minimum energy: A global scenario. Global Environmental Change, vol. 65, 102168
[7] M. Z. Jacobson et al., 100% Clean and Renewable Wind, Water, and Sunlight All-Sector Energy Roadmaps for 139 Countries of the World, Joule, vol. 1, no. 1, pp. 108–121, 2017
[8] John M. Polimeni, Raluca Iorgulescu Polimeni (2006) Jevons’ Paradox and the myth of technological liberation, Ecological Complexity, Volume 3, Issue 4, pp 344-353,
[9] IRENA (2020). Renewable Power Generation Costs in 2019
[10] Jacobson, M. (2020). 100% Clean, Renewable Energy and Storage for Everything. Cambridge: Cambridge University Press.
[11] Lennon, B., Dunphy, N.P. & Sanvicente, E. (2019) Community acceptability and the energy transition: a citizens’ perspective. Energ Sustain Soc 9, 35.