Ekuadorreko kitxua hizkuntzaren eta euskaldunen arteko zubigintza lanetan dabil Garabide Elkartea aspaldidanik. Aurreko urteetan, Amerikatik Euskal Herrira etorri izan dira hizkuntza gutxituetako ordezkariak, ‘Aditu’ ikastaroa egitera, eta tartean izan dira kitxuaren ekintzaileak. Orain, berriz, Atlantikoa zeharkatu dute zenbait euskal erakundetako kideek, ikastaroa han emateko. Horien artean izan dira Soziolinguistika Klusterreko kide Belen Uranga, eta Elhuyar Fundazioko Imanol Azkue. Han bizitakoaren, eta hizkuntza gutxituek dituzten erronkez hitz egin diote Baleikeri.
Biok izan zarete Ekuadorren kitxua hizkuntzaren inguruko jardunaldi batzuetan. Nola sortu da aukera hau?
Belen Uranga: Garabidek urte dezente darama nazioarteko hizkuntza lankidetza egiten eta kitxuarekin ere badarama dozena bat urte, behintzat. Ekuadorretik etorri izan dira hainbat aditu Garabidek antolatutako formazio plan trinkoetan parte hartzera. Halako batean, Garabidek egitasmo sakonago eta zabalago bat antolatu zuen, eta hor euskal erakundeak ere inplikatu zituen. Lankidetza lan horietara euskararen biziberritze prozesuan zeresana izan duen jendea ere konbokatu du.
Imanol Azkue: Programa baino, ikastaro zabal bat izan dela esan daiteke. Orain arte ‘Aditu’ izeneko programa egin du Garabidek. Programa hori urtero ematen da Aretxabaletan, eta hizkuntza gutxituetako ekintzaileak etortzen dira. Orain beste pauso bat eman da. Haiek handik hona etorri beharrean, hemendik hara joan gara, eta taldea sortu dugu. Horretarako harremanetan jarri dira Soziolinguistika Klusterrarekin, Elhuyarrekin edota AEKrekin. Kitxuaren inguruan lanean ari diren eta kontzientziazioa bazuten eragileak hartu eta trebatzea zen planteamendua.
Belen: Abiapuntua beraien hizkuntza munduko testuinguru batean kokatzea zen. Hizkuntzen galera ez da hizkuntza bakoitzak daukan arazoa, baizik eta mundu mailako krisia da. Testuinguru horretan kokatzea da lehenengo lana. Biziberritze prozesuak nola planteatzen diren eta hizkuntza ekologiaren erantzunaz ere hitz egin genuen. Euren egoerari buruzko hausnarketa egitea eskatu nien: “Egoera ez da ona, baina aukera badago aurrera egiteko”. Hori izan zen abiapuntua, kitxuaren egoera mundu mailan kokatzea, eta gero Imanolek estrategiari buruz hitz egin zien.
Imanol: Bertako irakasle baten azterketa soziolinguistikotik abiatu ginen. Kitxuaren gaur egun egungo egoera zein den ikusi, eta denbora lerro bat ere egin genuen. Ikusi genuen zein faktorek eragin zuten onerako eta txarrerako gaur egungo egoerara iristeko. Helburu nagusi bat jarri eta erronka batzuk identifikatu genituen. Kitxua biziberritzeko, zein izan daitezke helburu estrategiko batzuk? Gure ondoren etorri zirenak familia transmisioan, hezkuntzan, administrazio publikoan, gizarte aktibazioan zentratu ziren; proiektu horiek hartu eta mahai gainean jarri zituzten eta zehaztu egin zituzten, gero gauzatzeko.
Hizkuntzen galera ez da hizkuntza bakoitzak daukan arazoa, baizik eta mundu mailako krisia da
Estrategia general batetik alor zehatzagoetara, ezta?
Imanol: Hori da, proiektu egingarriak izan daitezela. Proiektuak egiten dituzte, ari dira, baina bakoitza bere aldetik, eta elkarren berri gutxi izaten dute, elkarlanean ere gutxi jarduten dute eta. Orokorra aztertuta, ikusi dute proiektu garrantzitsuak zein izan daitezkeen, gero elkarrekin lantzeko.
Belen: Proiektuak modu orokor batean ikusten badituzu, fokoa zeharo zabalduta, gauzak bere lekuan jartzen dituzu, eta haien balioa hobeto neurtzen dugu. Esate baterako, han badago oso-oso ondo funtzionatzen ari den proiektu bat: kitxuaz bakarrik emititzen duen irrati bat. Urteak daramatza lanean eta lan polita egiten dute. Bere horretan proiektu baliotsua da, baina estrategia zabalago batean kokatzen baduzu, ulertzen duzu eragina hobea izan daitekeela beste proiektuak txertatzeko ere. Esaten genien proiektuak zuhaitz baten adarrak direla, baina horri eusteko sustrai inportante batzuk behar dituzula. Sustraiak neurri handi batean dira nortasuna, komunitate horrek dauzkan balioak, izateko nahia… Proiektu horiei osotasun eta sendotasun bat eman behar zaie; bestela, proiektu horiek bere horretan ahulak izan daitezke. Ez baduzu hizkuntza komunitatean lan egiten, ez baduzu ondo sakontzen sustraietan –zergatik egin nahi den egin nahi dena, komunitatea une horretan zer krisi egoeratan dagoen–, zuhaitza eror daiteke. Elkartzen direnean aurpegia aldatzen zaie, ikusten dutelako ez daudela bakarrik. Gutxi dira, baina egin beharrekoa elkarrekin egiten badute, aukera gehiago izango dute. Egia da egoera ez dela erraza.
Desagertzeko arriskuan dagoen hizkuntza al da kitxua?
Belen: Berez, kitxua eta quechua hizkuntza bera da, baina aldaera batzuk ditu; Ekuadorren kitxua esaten zaio. Ekuadorren, Perun, Argentinan, Bolivian eta Txile iparraldean hitz egiten da. Argentina eta Txilen gutxi hitz egiten da, baina Bolivian asko, eta Perun zer esanik ez. Hiztun kopurua oso desberdina da iturriaren arabera; Ekuadorren ez dakigu zenbatek hitz egiten duten kitxua. Batzuk 400.000 diote, besteek 100.000, baina ez dakigu. Orduan, zein da bilakaera? Nik ez dakit seguru, baina garbi dagoena da aitona-amonek asko hitz egiten dutela oraindik, % 80k inguruk; gurasoak galtzen ari dira, ulertzen dute, baina ez dute hitz egiten: eta haurretatik %30ek bakarrik ikasten du.
Gu hemengo esperientziarekin joan gara, ez eredu izateko, baina bai, gutxienez, inspirazio izateko
Lehen hemen euskararekin gertatzen zen bezala, hizkuntza zaharkitu bezala ikusten al dute?
Imanol: Ez transmititzeko arrazoia izaten da prestigioa, “hizkuntza zaharkitua da, ez du balio eguneroko bizimodurako, gaztelaniarekin nahikoa dugu…”.
Belen: Bai, baina batez ere hizkuntza indigena da, eta guk, gizarteak, indigenak baztertu egiten ditugu. Definizioz, politikoki, ekonomikoki eta sozialki, ez dago lehen lerroan. Horrek, ospearen kontuaz gain, baztertzea ere ekartzen du. Lehenengo uzten dena da zure identitatea adierazten duen edozer, janzkera, baita hizkuntza ere. Azkenerako hizkuntza nabarmen kaltetzen da. Hori gertatzen ari da munduko hizkuntza gehienetan. Gu Imbabura eskualdean egon gara, eta han nahitaezko hizkuntza da. Leku batzuetan mantentzen dute kultura, emakumeek, gehienbat. Beraien janzkera eta hizkuntza beste lekuetan baino gehiago mantentzen dute, baina umeek gutxiago erabiltzen dute transmisioan etena dagoelako.
Zaila al da dinamika horri buelta ematea?
Imanol: Gure lana izan da erakustea beste toki batzuetan buelta eman zaiola. Beste toki batzuetan egin baldin bada beraiek ere egin dezaketela. Gu hemengo esperientziarekin joan gara, ez eredu izateko, baina bai, gutxienez, inspirazio izateko. Ikastolekin hezkuntzan egin zena, komunikabideetan egin zena, Euskara Batuarekin… beraiek hori guztia egiteko dute. Orduan, horren garrantzia azpimarratu nahi izan dugu. Gauzak egin bai, baina benetan non jarri behar dugu indarra? Hizkuntzaren corpus bat behar dugu, transmisioaren garrantzia behin eta berriz azpimarratu, transmisioa ezin da eten.
Transmisioa etenez gero zer gertatuko litzateke?
Belen: Lehenengo alarmak 70eko hamarkadan piztu zirenean, ikusi zen hizkuntzak erakusteari uzten ari ginela, eta horretan jartzen da beti fokoa. Baina zer babes edo ofizialtasun du hizkuntzak? Estatu gehien-gehienek beren eraikitze prozesuan politika bat dute, estatu bat, hizkuntza bat. Kitxuaren kasuan, Ekuadorreko konstituzioak kitxua eta shuar hizkuntzak babesten ditu gaztelerarekin batera –beste hamabi hizkuntza ere badaude, baina konstituzioak ez ditu babesten–. Konstituzioak babesteak ez du bermatzen haren presentzia egongo denik ez hezkuntzan, ez administrazio publikoan, ez inon. Baina gutxienez badu aitortza minimo bat. Rafael Correa presidente egon zenean proiektu bat egin zuen, kulturala eta soziala: Proyecto del buen vivir. Bertan, oinarri filosofiko bat ematen dio estatuari eta hor oso ondo jasota dago hizkuntzak eta kulturak zer garrantzi duen gizartearen garapenerako. Hori ikusi genuenean, horri heldu behar geniola pentsatu genuen, beste estatuetan ez dagoelako horrelako pentsamendurik. Mugimendu indigena oso potentea egon da Ekuadorren. Kontua da, lehentasunen artean ez dutela hizkuntza.
Kitxua araututako hizkuntza al da?
Belen: Denetik dago. Badute estandar bat duela urte batzuetatik, baina ez dute asko zabaldu. Eta idatzizko erabilera handirik ez du. Eskoletan sartzeko dauden programak hasieran helburu positiboekin abiatu dira, baina ez dute funtzionatu. Hizkuntza indigenetara heltzeko baino gehiago, azkarrago gaztelanizatzeko egiten dute. Batzuk alde daude eta toki batzuetan hobeto funtzionatzen du, baina, oro har, sistemak ez ditu inola ere babesten.
Bederatzi proiektu egingo dituzte; ez dira beste munduko ezer, baina izugarriak dira testuingurua ikusita. Poza ematen du.
Proiektu honetan erakundeak ere parte hartu dute...
Imanol: Erakundeak baino gehiago, erakundeetako pertsonak dira normalean parte hartzen dutenak. Zenbait pertsona oso ukituta atera izan dira proiektutik, eta harrezkero asmo onez gauza gehiago antolatu dituzte euren erakundeetan. Inplikazio hori inportantea da, eta goitik bultzatzea ere bai.
Belen: Esparru ezberdinetan eragitea lortu behar da. Adibidez, komunikabideetan, irratiaz gain kitxuaz egiten duen rapero bat aurkituz gero, horrek eragina biderkatuko luke. Soltean eginda eragina ez da hain handia, baina mapa baten barruan kokatuta bai, hori irakatsi digu guri esperientziak. Ekintzak kontestu general batean kokatzea da gakoa. Imanol eta biok hemen gaude, baina hara begira gaude. Badakigu asteburuan zer egin duten dagoeneko. Bederatzi proiektu egingo dituzte; ez dira beste munduko ezer, baina izugarriak dira testuingurua ikusita. Poza ematen du. Hizkuntza gutxituen etorkizuna beste askoren etorkizunaren mende dago. Hizkuntz komunitate bakoitzak asko egin behar du bere aldetik, baina kontrako haizea oso handia da eta ez badago fronte komun bat...
Hego Amerikako egoera politikoak ez dio mesede handirik egingo hizkuntza gutxituen egoerari, ezta?
Belen: Hau kuriosoa da: hizkuntzak ez dira izan gustuko inoiz. Herrialde indigenen pentsaera eta eskubideak babesteko lehen deklarazioa 2007an izan zen. Egoera latzetan lan egin zuten mugimendu indigenak inplikatu ziren, eta hizkuntzen garrantzia aitortu bazen ere, ez zuen lehentasunik izan. Haien kontrako eragin kulturala izugarria izan da. Mugimendu indigenak beste lehentasun batzuk markatu ditu, eta hizkuntza galtzeko prozesua oso handia izan da Ameriketako hizkuntza guztietan.
Mugimendu indigena bezala eskubide batzuk lortu dituzte, baina oso garesti ordaintzen ari dira. Asko aldatuko litzateke egoera mugimendu indigenek lehentasuna emango baliote hizkuntzari. Indigena askok diote hizkuntza dela euren izaeraren zentroa; ekologia indigenari buruz hitz egiten dute, eta hizkuntza jartzen dute erdigunean. Baina batzuk bakarrik dira horrela pentsatzen dutenak. Mugimendu indigenatako kide askok ez dute hizkuntzaren gaia batere barneratuta, ez diete kitxuaz hitz egiten seme-alabei. Mugimendu indigenak konbentzitzea lortuko bagenu... Ekuadorren, urrian, geldialdia egin zuten, eta historian lehen aldiz eragina izan zuen mugimendu indigenak gizartean. Onartuak izatea lortu zuten; horrek asko aldatu zuen indigenen autoestimua. Konbentzitu egin behar ditugu, komunitatearen etorkizunerako, hizkuntzaren garrantziaz.
Gureak badu ezaugarri garrantzitsu eta esportagarria dena: egoera oso gogorra zela.
Euskara biziberritzeko gakoak hara eraman daitezke?
Imanol: Han guztia egiteko dago. Hemen martxan jarritako iniziatiba batzuk inspirazio iturri izan behar dute, Euskaraldiarena, adibidez.
Belen: Gureak badu ezaugarri garrantzitsu eta esportagarria dena: egoera oso gogorra zela. Debekutik, marjinaziotik eta inolako babes gabeko egoera batetik atera zen, borondate eta kontzientzia bat zegoelako, euskaldun izatearena, gutxienez talde batean. Egoera zail horretan, egitura osoa kontra izanda ere, talde batek lortu zuen gizartea aktibatzea, gizartean zabaltzea. Behin aktibatu zenean, ofizialtasuna lortu zen. Gizarte aktibazioa lortu ez balitz, ez zen ezer lortuko. Han esaten duguna da: zuhaitzaren sustraiak lantzera goazen, gogoa izan dezatela, gero helduko gara administraziora, baina inportanteena da oinarri soziala aktibatzea. Bitartean, administrazioan eragiten badugu, oso ondo, baina konbentzituta egon behar dugu hori gabe ere hasi behar dugula.
Imanol: Batez ere ez egoteko zain, erakutsi behar da norberaren esku dagoena egiteak baduela zilegitasuna. “Okerrago edo hobeto egingo dugu, baina joango gara hobetzen” pentsatzea. Zain egon gabe pausoak eman daitezke.
Belen: Nik uste dut, printzipio soziolinguistikotik aztertuz gero, gure proiektuak ibilbide garbi bat duela. Eskema soziolinguistikoan badu zentzua gure ibilbidea azaltzeak. Gu hara joan ginen eta zer ekarri dugu? Iruditzen zait euskaldun guztioi tokatzen zaigula gelditu eta testuingurua aztertzea. Non eragin behar dugu? Adarretan? Hezkuntzan? Lan munduan? Horretan eragin behar dugu? Edo oinarrira joan behar dugu? Galdetzen dut ez ote den berriro planteatu behar non dauden sustraiak. 60ko hamarkadan hasi zirenek oso sustrai sendoak zituzten. Gaur egungo euskaldunok oso izaera zabala eta sustrai desberdinak ditugu. Eta horiek amalgamatu ezean, ahuldu daitezke sustraiak. Nik ere ez dakit zein izan daitekeen amalgama hori, baina iruditzen zait adarretan zentratzeaz gain, garrantzitsua dela sustraiak ere indartzea. Esperientzia horrek eman zidan zer pentsatua.