San Telmo ermitan aurkeztu zuten atzo gerraurreko Zumaiari buruzko liburu bikoitza. Xabier Azkueren hitzetan, arrazoi bat du aurkezpenerako leku hori hautatu izanak. Hain justu ere, garai batean ospitale izandako San Telmo ermita ondoko etxe horren istorioa jasotzen du Maia Osa Rissanenek itzulitako eleberriak.
Gerraurreko Zumaiari buruzko eleberri bat jasotzen du liburuak alde batetik. Azkueren hitzetan, “kasualitatez” iritsi zen haren eskuetara: “Lagun batek eman zidan liburu horren berri, eta esan zidan 1936an frantses batek idatzia zela. Liburu asko idatzi zituen G. Barbarinek, horien artean, Maiak itzuli duena”. Eleberriko protagonista herrian zehar irudikatu zuen Azkuek eleberria irakurri zuenean, San Telmo ermitara eta ondoko etxera heltzeraino. Eleberriaren sarreran istorioak benetan gertatutakoak direla aipatzen du G. Barbarinek, “bizigarriagoa” izateko elementu gutxi batzuk sartzen dituen arren. Etxe hartan apopilo hartu zutela ere aitortzen du idazleak.
1936ko abendutik 1937ko otsailera bitartean Suitzako egunkari batean ere argitaratu zuten eleberria, atalka. Koaderno batzutan idatzi zuen bertsio bat, orduko Zumaiako irudiak ere badituena. Bertsio hori da, hain zuzen ere, euskaratu dutena. Ilustrazioak Ander Hormazurik koloreztatu ditu.
Liburua itzultzen amaitu zuela hilabete batzuk badirela aitortu du Osak. Nolanahi ere, liburua “kuriosoa” dela gogoratzen da. Eleberri historiko ugari itzuli du orain arte Osak, eta gustura sentitu da horretan, beste errealitate eta garai batzuetara “bidaiatzeko” aukera eman diolako horrek. Hori da, Osaren ustez, eleberriari balioa ematen diona: “Gure arbasoen bizitza irudikatu dezakegu garai haietan. Alde literarioa kontuan izanik, ez da puntako obra bat, baina zumaiarrontzat polita da irakurtzeko”.
Hiztegian zailtasun batzuk topatu ditu, eta hitz jakin batzuk bilatzeko Xanti Osa aitonari galdetzen zizkion: “Aitzakia horrekin hizketan hasten ginen, haurra zeneko bizimoduaz, ohiturez… pena da bera gaur hemen ez egotea”. Hurbileko historia hori gordetzeko beharrezkotzat jo du Osak hitz egitea. Historian atzera begiratzeko aukera izateagatik eskertuta agertu da.
Uste baino lan gehiago egitea egokitu zaio Azkueri: “Eleberria argazkiekin hornitzea polita litzakeela pentsatu nuen”. Egunkarien puskak, Udaleko artxiboko akta zatiak, argazkiak… hala osagarritu ditu Azkuek eleberrian agertzen ziren gertaerak. Eleberriaren “ispilua” egiten saiatu da: “Benetako gertaeretan oinarritutako istorioa izan arren, fikzioa da bata; eta benetako datuen kronika bestea”. Hori dela eta, argazki bat jarri dute kronika horren azalean.
Kanpotar baten ikuspegitik idatzia da eleberria. Kronika, aldiz, herritar batek herritarrentzat idatzitako liburua dela uste du Azkuek. Abelin Linazisorok Baleiken 2005etik 2009ra bitartean egindako elkarrizketak edota ahotsak.eus proiektuan elkarrizketatutako zumaiarren lekukotzak ekarri ditu gogora. Azkueren hitzetan, eleberria bera baino balio handiagoa dute lekukotza horiek. “Benetako Zumaiaren argazki bat” ateratzeko balio dutela uste du.
Liburua idazteko prozesuan jende ugari topatzeko zortea izan duela aitortu du, besteak beste, Arritokieta Manterola. Urte horietan zehar San Telmo ermita ondoko etxea eta bertako bizilagunak ezagutu zituen Pepita Urruzolari esker, eleberriko jendeari aurpegia jarri ahal izan dio.
Lehengo Zumaiara joan-etorria irudikatu nahi izan du. Azkueren hitzetan, pisu handia du trenaren irudiak hasieran eta amaieran. Dani Carballok irudi berezia egin du: San Telmoko ermita lokomotora balitz bezala irudikatu du: “Hasiera batean azalean jartzeko tentatuta egon ginen, baina azkenean argazkiaren alde egin genuen. Trenaren ideia hartuta, zuekin gerraurrera joan-etorri hori egin nahiko nuke, bagoiak ongi hornituta dauzkagu; eta geldialdi batzuk proposatuko dizkizuet bidaia horretan”.
Kronika eleberria baino luzeagoa ez egitearren, kanpoan utzi behar izan ditu Azkuek kontu asko. Aurrerantzean Baleikeren webgunean argitaratzen saiatuko da gertaera horiek, eta kronika osatzeko baliagarria izan daitekeen informazioa izanez gero jakinaren gainean jartzeko eskatu du Azkuek, proiektu “bizia” izan dadin.
Baleikeko bazkideek doan jasoko dute argitalpena ekaineko aldizkariarekin. Ondoren, Turismo Bulegoan, Aizpurua liburudendan eta Otañon aurkitu ahal izango duzue salgai.
Jon Maia bertsolaria ere izan zen aurkezpenean. Manuel Olaizolak duela 60 urte Zumaiari jarritako bertsoak ekarri zituen gogora. Bertso horietan, orduko Zumaiaren argazki bat egiten du Olaizolak. Gaur egungo Zumaiaren inguruko bertsoekin erantzun zion Maiak. Hona hemen bertso sorta:
Zumaiako kontu berriyak, Manuel Olaizolari erantzunez jarriyak
1.
Aizak Manuel entzuten al dek
hortik haola, bazakit
60 bat urte juan dituk
hire bertso haietatik
oaindik herriyan bertsolariyak
bageala ba al dakik?
Ni nauk bat eta, erantzungoiat
Gaur egungo Zumaiatik
2.
Hemen Santelmon, gauden tokian
txoko bakarti polita
seguru asko andregaiakin
egingo huen bixita
ez marinelen azken talaia
ez fededun ez xirrika
orain jendiak esaten ziok
Flysch-en gaineko ermita
3.
Orain Zumaiko jendia ia
ez dek kabitzen hondartzan
kaian etziok arrain usainik
ez baforerik balantzan
ez Nuevo Julian ta ez Txurruka
San telmo aspaldi juan zan
Jonny Maracas izeneko bat
dabil turisten arrantzan
4.
Gauza bat ziok oso polita
Izena duena OTA
Euskeraz TAO baina euskeraz
inori etzaio inporta
lurreko marren koloriari
juan behar dek begiz jota
bestela isuna edota multa,
hori ere poliglota
5.
Poligonuak urtiak zeuzkak,
Puntanueta berriya
Lehengo padurak zeuden tokiyan
kirol portu bat jarriya
Talaso edo skate parkia
Narrondon bidegorriya
igual ez hukek ezagutuko
hik utzi huan herriya
6.
Orain ez dituk denak herrian
jaiotzez euskaldun zaharrak
Amerikarrak, espainiarrak
Europar ta afrikarrak
edononguak izan litezke
Gaur egungo zumaiarrak
Nunnahi euskaraz entzungo dituk
Azal beltxaran earrak
7.
Harrigarria izanagatik
horrelako gai bat mahaira
salto politak gertatu dituk
ordutik gure garaira
emakumia ailegatu dek
traineruko arraunlaira
Kontxako azken bandera haiek
Ekarri ditek Zumaira
8.
Aizak Manuel, galderatxo bat
maliziyarekin edo…
Hiri burura zer etortzen zaik
Games of Thrones esan ezkero?
gaupasa eginda dagoen norbait
berriketan aho bero
sardinazahar bat zopako ogiyan
Ahoan sartu ta gero
9.
Oain hanburgesak jaten dizkiau
ketxupaz furgofarretan
Telepizza re ailegatzen dek
Zarauztik motozikletan
baina oaindikan Olarru zopa
bizi dek herri honetan
Igual atzea eroiko hitzan
probauko bahu kroketan
10.
Elorrixara juteko ere
pulsometrua ta mapa
gure north face-ak ta Salomonak
ez mahoi ta ez abarka
selfie bat egin Agerrenian
ta jetsitzian aldapa
“ya in diat buelta” bialtzen diyeu
kuadrilakuei watsapa
11.
Famatu egin dek Erriberako
lehengo komunen pareta
ateatzen dek tarteka
hauteskundetan nahiz nagusitu
abertzale papeleta
ez dek bozkatzen ez badlin bakak
Espainiako karneta
12.
Aio Manuel hauxe dek dena
hire bertso zaharren ordain
formak aldatu izanagatik
oraindik arraina arrain
gerora inork jakin nahi badu
Nola bizi gean orain
dana Baleiken aurkituko dik
paperian eta online